مأمون در نیشابور بود و امام رضا؟ع؟ و جمعی از فلاسفه و پزشکان مانند یوحنّا، جبرائیل و صالح و عدهای دیگر از عالمان و صاحبنظران در جلسه مأمون حضور داشتند. در آن مجلس از طبّ و آنچه باعث سلامت و تقویت بدن است سخن به میان آمد، مأمون و حضّار غرق در صحبت شدند و از این دانش و این که چگونه خداوند تعالی این بدن را ترکیب کرده و چهار طبع متضادّ را در آن تلفیق کرده، و از سود و زیآنهای غذاها و بیماریهای ناشی از آن سخن گفتند.
یکی از حضار میگفت: عجب خدا خلقتی دارد که در درون ما انسانها چهار مزاج هم زمان قرار داده است و با غلبه یکی بر دیگری بدن از تعادل خارج میشود و بیماری و تغییرات حاصل میگردد. دیگری میگفت: عجب خدا خلقتی دارد که در فصلها و میوهها مزاج قرار داده است و میوه هر فصل مزاج آن فصل و بالطبع مزاج انسان را معتدل میکند و در ردّ و تأیید این کلام بحث بالا گرفت و امام رضا؟ع؟ همچنان ساکت بودند و در این باره سخنی نمیگفتند، مأمون به ایشان عرض کرد: یا أباالحسن! نظر شما درباره این موضوعی که از اوّل امروز ما را به خود مشغول ساخته، چیست؟ چون موضوع برای من مهم است و این مطالب را باید دانست، و شناخت غذاهای مفید و مضرّ، و تدبیر بدن امری لازم است. امام رضا؟ع؟ به او فرمود: من در این خصوص تجربیاتی دارم و گذشت زمان درستی این تجربیاتم را برای من روشن ساخته است، به علاوه از گذشتگان هم اطلاعاتی بدست آوردهام، حضرت برای آنکه مسلمان طبعش لطیف و معتدل باشد، اطلاع از علم مزاجشناسی را ضروری دانستند و فرمودند: اینها چیزهایی است که انسان باید بداند و در ندانستنش هیچ عذری ندارد.1
قرآن کریم میفرماید:
<قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلی شاکِلَتِهِ فَرَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدی سَبیلاً؛2 بگو: هر کس بر ساختار و خُلق و خوى خویش عمل مىکند، پس پروردگارتان داناتر است به کسى که به هدایت نزدیکتر است>.
علامه طباطبایی؟رح؟ در تفسیر المیزان ذیل این آیه شریفه میفرماید:
«آدمى داراى یک شاکله نیست، بلکه شاکلهها دارد، یک شاکله آدمى زائیده نوع خلقت و خصوصیات ترکیب مزاج اوست، که شاکلهاى شخصى و خلقتى است، و از فعل و انفعالهاى جهازات بدنى او حاصل مىشود مانند خود مزاج او که یک کیفیت متوسطهاى است که از فعل و انفعالهاى کیفیتهاى متضاد با یکدیگر حاصل مىشود».
مزاجشناسی اسلامی؛ جامع، کامل، غنی، بدون نقص و در عین حال کاربردی است به طوری که نقشهای بسیار زیادی در زندگی و سبک زندگی اسلامی دارد که در فصل بعدی به این مطلب کامل میپردازیم.
مزاجشناسی یکی از علومی است که از دیر زمان مورد توجه عام و خاص بوده است , همۀ انسانها صرف نظر از میزان سواد و رشته تحصیلی و گرایش اجتماعی نسبت به مفاهیم مزاجشناسی واقف بوده و هر کدام به تناسب میزان فهمی که از آن داشتند در تمامی شئون زندگی از این علم بهره میبردند.
در صده های گذشته پیوسته تمامی کارشناسان رشتههای مختلف همچون فقه، علوم اجتماعی، اقتصاد، روانشناسی،صنعتی، معماری، کشاورزی، نجوم،تعلیم و تربیت، اخلاق و علوم سیاسی و... از این علم در موضوعات مورد بحث خود استفاده میکردند و ساختار نظام علمی خود را بر مبنای شناخت دقیق از انسان و بویژه مزاجشناسی او استوار میساختند.
امام رضا؟ع؟ در نامه خود به مأمون، طبایعی که عامل اصلی در شکل گیری جسد انسان است را چنین معرفی فرمودند:
«خداوند متعال اجسام را بر چهار طبع بنا نهاده که عبارتند از دم و صفرا و سودا و بلغم. که دوتای آنها گرم و دوتای آنها سرد هستند و در سردی و گرمی آنها اختلاف وجود دارد. و آن دو را که گرم هستند تر و خشک و آن دو را که سرد هستند تر و خشک قرار داده است. سپس آنها را بر چهار قسمت از بدن تقسیم کرده: بر سر و سینه و پهلو و پایین شکم. و بدان که سر و گوشها و چشمها و دهان و بینی از خون و سینه از بلغم و سودا و پهلوها از صفرا و پایین شکم از سودا میباشد».3
همچنین ایشان در حدیث شریفی دیگری عوامل مهم موثر بر شخصیت انسان ناطق( که با روح و نفس همراه است) را خون، باد، بلغم و خشکی صفرا و سودا می دانند و می فرمایند:
« خون که مانند عبد است ولی چه بسا که گاهی عبد، مولای خود را بکشد. باد که مانند دشمن است، اگر یک در را بر روی او ببندی از در دیگری وارد میشود. و بلغم که پادشاهی است که باید با او مدارا کرد. و مره (صفرا و سودا) که مانند زمین است، اگر تکان بخورد همه چیز را با خود به تحرک ما می دارد».4
همچنین پیامبر اکرم؟صل؟ فرمودند:
«بیماری سه چیز است و دارو سه چیز؛ بیماری غلبه مره(صفراو سودا)، بلغم و خون است. داروی خون، حجامت و داروی مره، ملین و داروی بلغم، حمام است». 5
در ادامه روایات شریف فوق، طی سه فصل تبیین می گردد:
فصل اول : مبانی و مفاهیم
فصل دوم : آشنایی با مزاج ، غلبه و درمان آن
فصل سوم: نقش مزاج در خانواده
فصل چهارم : مزاج اشیاء
در پایان بر خود لازم میدانیم از همه دوستانی که مارا در تدوین این کتاب یاری نمودند بویژه پژوهشگر گرامی محمد محسن عزیزی تشکر نماییم.
-----------------
1. این کلام مقدمهای شد برای تدوین رساله ذهبیه توسط امام رضا؟ع؟. (محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج 59، ص 306 - 308)
2. . اسرا، آیه ۸۴.
3. «أَنَّ قُوَى النَّفْسِ تَابِعَةٌ لِمِزَاجَاتِ الْأَبْدَانِ وَ مِزَاجَاتُ الْأَبْدَانِ تَابِعَةٌ لِتَصَرُّفِ الْهَوَاءِ فَإِذَا بَرَدَ مَرَّةً وَ سَخُنَ أُخْرَى تَغَیَّرَتْ بِسَبَبِهِ الْأَبْدَانُ وَ الصُّوَرُ فَإِذَا اسْتَوَى الْهَوَاءُ وَ اعْتَدَلَ صَارَ الْجِسْمُ مُعْتَدِلًا لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بَنَى الْأَجْسَامَ عَلَى أَرْبَعِ طَبَائِعَ عَلَى الدَّمِ وَ الْبَلْغَمِ وَ الصَّفْرَاءِ وَ السَّوْدَاءِ فَاثْنَانِ حَارَّانِ وَ اثْنَانِ بَارِدَانِ وَ خُولِفَ بَیْنَهُمَا فَجُعِلَ حَارٌّ یَابِسٌ وَ حَارٌّ لَیِّنٌ وَ بَارِدٌ یَابِسٌ وَ بَارِدٌ لَیِّنٌ...». طب الامام الرضا؟ع؟، ص 47.
4. «عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا؟ع؟قَالَ: الطَّبَائِعُ أَرْبَعٌ فَمِنْهُنَّ الْبَلْغَمُ وَ هُوَ خَصِمٌ جَدِلٌ وَ مِنْهُنَّ الدَّمُ وَ هُوَ عَبْدٌ وَ رُبَّمَا قَتَلَالْعَبْدُ سَیِّدَهُ وَ مِنْهُنَّ الرِّیحُ وَ هِیَ مَلِکٌ یُدَارَى وَ مِنْهُنَّ الْمِرَّةُ وَ هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ هِیَ الْأَرْضُ إِذَا ارْتَجَّتْ ارْتَجَّ مَا عَلَیْهَا». علل الشرائع، ج1، ص 107.
5. «وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ؟صل؟الدَّاءُ ثَلَاثَةٌ وَ الدَّوَاءُ ثَلَاثَةٌ فَأَمَّا الدَّاءُ فَالدَّمُ وَ الْمِرَّةُ وَ الْبَلْغَمُ فَدَوَاءُ الدَّمِ الْحِجَامَةُ وَ دَوَاءُ الْبَلْغَمِ الْحَمَّامُ وَ دَوَاءُ الْمِرَّةِ الْمَشِیُّ». من لایحضره الفقیه، ج1، ص 126.